Naučite osnovne pojmove u filateliji

Pod štamparskim tabakom podrazumevaju se sve marke prenesene sa jedne ili više štamparskih ploča na papir. Broj maraka u štamparskom tabaku zavisi od veličine papira koji se koristi u mašini. kao i od tehničkih uslova izrade.Šalterski prodajni tabak maraka je tabak koji se pušta u prodaju preko poštanskih šaltera, a obično sadrži 50 ili 100 maraka.
Medutim, broj maraka u šalterskom tabaku može da bude i veći, odnosno manji, što zavisi od odluke poštanske uprave.
Šalterski tabak kod kojeg broj maraka ne prelazi 25 primeraka, a naročito kada je na ivicama tabaka odštampan prigodan tekst ili simboli, interesantan je za sakupljače kao "tabačić" i može da predstavlja posebnu filatelističku vrednost.

Marke sa privescima ("tabsn). Neke marke izraduju se sa posebnim dodatkom papira, koji je uz marku bilo sa koje strane.
Privezak ("tabs") može biti nezupčan (produžetak slike marke) ili zupčan (kao sastavni deo marke). Privezak može, nadalje, biti uz svaku marku u tabaku, kao na primer; jugoslovenske marke br. 117/22 (PEN-klub) i br. 430 (Košir) ili samo uz pojedine marke u tabaku, kao što je kod jugoslovenskih maraka br. 303/4 (Filatelisticka izložba).
Kao privezak ivične marke u tabaku, može se smatrati i onaj deo ruba ili margine tabaka, koji se može produženim zupčanjem marke odvojiti od ostalog dela ruba kao sastavni deo marke. Ako su marke nezupčane,onda se tu podrazumeva odvajanje maraka sa priveskom od ostalih maraka s priveskom, putem rezanja. Ivični privesci su posebno zanimljivi, ako je na niima štampan neki tekst ili znak, koji se u celini može odvojiti uz jednu marku,Stoga se marke sa ivičnim priveskom, prema retkosti i značaju, procenjuju najčešće više.

Greške u štampi mogu nastati na više načina. Dogada se, da se pojedine marke odštampaju u boji ili papiru neke druge vrednosti. Postoje pretisci u bojama drugih vrednosti, ili se kod štampanja delovi slike marke (okvir, sredina ili natpis) izrade obrnuto ili u bojama nekih drugih maraka. Greške se dogadaju i kod pogrešnog slaganja štamparskog sloga.Na primer, kod maraka privremenog izdanja iz 1922/24. godine Jugoslavije (br. 22), gde je slučajno umetnuta brojka "9" umesto "8". Postoje greške koje nastaju usled oštećenja klišea, ili pogrešno sastavljene štamparske ploče, u koju su jedan ili više klišea drugih vrednosti pogrešno ubačeni. Na primer, kod prvog redovnog izdanja porto-maraka Jugoslavije (br. 9), gde je kliše od 10 para umetnut umesto klišea od 10 dinara.

Makulatura.U promet se puštaju samo ispravne marke.Marke sa nedostacima u izradi (greške u štampi, zamrljane, dvostruko ili delimično zupčane, bez gume itd.) odbacuju se kao makulatura. Marke iz makulature se uništavaiu, ali, ponekad, na nedozvoljen način dospevaju i na filatelističko tržište.

"Tet-beš" (tete-beche), Ova se greška pojavljuje kad se u sastavljanju štamparske ploče jedan ili više klišea umetnu nepravilno, tako da stoje obrnuto u odnosu na druga susedna klišea u štamparskoj ploči.Ovako odštampane marke mogu biti u vodoravnom ili uspravnom paru.Poznat je ovako štampan horizontalni par novinskih maraka Srbije od 1 pare sa likom kneza Milana (br. 41), kao i porto-marka Srbije iz 1904. godine od 20 para (7/a). Pojedine države, medutim, namerno štampaju marke u "tete-beche", obično u filatelističke svrhe.

Vrste maraka. Poštanske uprave izdaju više vrsta poštanskih maraka koje se medusobno razlikuju po tome, da li se koriste za plaćanje poštanskih usluga prilikom prijema ili isporuke pošiljaka, kao i prema vrsti i načinu otpreme pošiljaka.Tako imamo:
I. Franko marke koje služe za frankiranje poštanskih pošiljaka prilikom prijema i
II Porto-marke koje služe za portiranje-poštanskih pošiljaka koje nisu uopšte ili nisu dovoljno frankirane. Ova se poštarina najcešće naplaćuje od primaoca u dvostrukom iznosu.

Franko marke mogu biti:
A Redovne marke za opštu upotrebu, nazivaju se i franko marke;
B Redovne marke za vazdušnu poštu, koje služe za frankiranje pošiljaka za otpremu vazdušnim putem. Nekada je njihova upotreba bila nevažeća za poštanski saobracaj površinskim putem (1 izdanje maraka za vazdušnu poštu Jugoslavije br. 149-153). Kasnije se,medutim, njihova upotreba u tom pogledu nije više ograničavala.
U nekim katalozima ova vrsta maraka obeležava se posebnim znakovima, ili je izdvojena u posebne grupe i numerisana posebnim rednim brojevima.

C Prigodne marke, koje svojom slikom ili motivom obeležavaju neki značajan dogadaj, jubilej ili datum iz nacionalne ili svetske istorije, značajne sportske i druge manifestacije itd.One mogu biti i sa doplatnim viškom,koji nema poštansku frankaturnu vrednost,već ide u korist raznih udruženja i organizacija, kao i humanitarnih i socijalnih ustanova.
Prigodne marke mogu svojim slikama da ističu važnost i bogatstvo iz raznih oblasti privrednog, kulturnog i društvenog života, ili datumom izdanja takode obeležavaju značajne dogadaje i jubileje.Sve prigodne marke mogu, istovremeno, da budu namenjene i za vazdušnu poštu.
S obzirom na vrstu pošiljaka, odnosno usluga, postoje i sledeće franko marke:
1. Novinske marke: upotrebljavaju se samo za pošiljke novina. koje obično uživaju povlašcenu tarifu. Sada se ova poštarina plaća u gotovom.
2. Službene marke: namenjene su za frankiranje pošiljaka državnih organa i ustanova. Na području Jugoslavije prvi put su bile uvedene za vreme drugog svetskog rata u okupiranoj Hrvatskoj i Srbiji.
U FNR Jugoslaviji izdata Je serija ovih maraka krajem 1946. i bila je u upotrebi do kraja 1948. godine. Medutim, od početka 1949. godine ove marke mogle su se upotrebljavati i za frankiranje privatnih pošiljaka i tako su postale redovne franko marke.
3. Doplatne marke: obavezno se lepe na pošiljkama u odredenom vremenskom periodu, pored redovnih maraka. Na primer, jugoslovenske doplatne marke Crvenog krsta obavezno se lepe na pošiljkama za vreme Nedelje Crvenog krsta, ali označenu vrednost na njima ne zadržava pošta, nego se izdvaja u korist organizacije Crvenog krsta.
4. Ekspresne marke: upotrebljavaju se za hitnu dostavu poštanskih pošiljaka, u kom slučaju se plaća i povećana poštarina.Na jugoslovenskom području bile su u upotrebi ekspresne marke bivše austro-ugarske monarhije.
Pored ovih, postoje i druge vrste maraka kao: paketske, telegrafsk&, telefonske, za i potvrdu prijema itd.

Novotisak. Ponekad se naknadno štampa obično u filatelističke svrhe, neko izdanje maraka kojeg već odavno nema u prometu, i to sa originalnih klišea i ploča, ali skoro uvek se razlikuje od originala.
Marke Bosne i Hercegovine npr. Izdanje 1900/1901. koje je 1911. godine austrijska poštanska uprava izdala i u novotisku.

Eseji. Esejima se nazivaju odštampani nacrti maraka koji nisu usvojeni i odobreni za izdavanje.
Retuši. Kada, obicno zbog upotrebe, klišea pokazuju tragove oštećenja, pribegava se popravci, retuširanju crteža. Ono može biti većih ili manjih razmera. Na primer, marka Jugoslavije br. 48.

Ugledni primerci. Na ugledne primerke maraka koje poštanske uprave čuvaju u službene svrhe, stavljaju se odgovarajući natpisi (pretisci), koji označavaju karakter takvih maraka (specimen, muster,muestra, saggio, obrazec itd.).Marke sa ovim pretiskom nemaju frankaturnu vrednost.

FILATELIJA - SAKUPLJANJE POŠTANSKIH MARKICA

Uvođenje samog pojma filatelije vezuju se za Jednog Francuza, M. Herpin je 1864. godine nazvao sakupljanje maraka "filatelijom" i tako izbacio iz upotrebe riječ "timbromanija" kako se do tada nazivala "ljubav prema markama". 
Riječ Filatelija (filos - prijatelj, atelia - oslobođeno plaćanja - jer se na frankirano pismo ne plaća nikakva druga pristojba) je naziv za ljubav prema poštanskim markama, njihovo sakupljanje i proučavanje također sakupljanje omotnica, žigova i drugog poštanskog materijala. 
Ova riječ je vrlo brzo ušla u sve leksikone i riječnike i bila prihvaćena, ne samo od onih koji su se filatelijom bavili, već i u svakodnevnom govoru svih jezika svijeta. Iz nje su nastale i izvedene riječi koje za osnovu imaju –filateli- (philos-gr-,onaj koji voli, ljubitelj):

• Filatelija (podrazumjeva bavljenje sakupljanjem, čuvanjem, izlaganjem i proučavanjem poštanskih maraka).
• Filatelista (onaj koji se bavi sakupljanjem poštanskih maraka).
• Filatelistički (u značenju pripadanja ovoj djelatnosti kao i mnoge druge riječi, ali se sve one odnose na bavljenje filatelijom u bilo kom obliku). 

 

 

Nastanak prve poštanske markice:

Nekada su se poštanske usluge plaćale gotovim novcem, a plaćao ih je primalac pošiljke. Takav način naplačivanja se pokazao nevaljanim jer se nerijetko događalo da je primalac pročitavši poruku odbio  primiti pismo i pošta je ostala bez svoje naknade (poštarine) za isporučenu poštu.
Tada je englez Rowland Hill došao na ideju da se tiskaju male potvrde koje bi se ljepile na poštanske pošiljke i tako smo dobili prvu marku 6. Svibnja(Maja) 1840. godine tiskanu u V. Britaniji

To je poznati "Crni peni"marka od jednog penija crne boje sa likom kraljice Viktorije.

8.Svibnja(Maja) 1840.god.izdata je markica za teža pisma i pošiljke Twopence blue.

Od toga dana je počela u Engleskoj naplata poštanskih taksa u markama.

Njoj su se kasnije postupno pridružile i druge evropske i vanevropske zemlje. 20.godina nakon izlaska prve marke u Velikoj Britaniji osnovan je prvi klub sakupljača maraka.

Britanski sistem su prvi prihvatili u švicarskom kantonu Zurich. Godine 1843 su izdali markice nominalne vrednosti 4 i 6 groša koje su važile samo unutar kantona.Iste godine je slijedilo izdanje u kantonu Genova,a dve godine kasnije i u Basel-u. 

Kolovoza(Avgusta) 1843.godine ovaj trend je slijedio i Brazil.Izdali su markice sa vrednostima:30,60 i 90 reisa,koje su zbog izgleda nazvane "volovske oči" 

Prve markice na teritoriji SAD su izašle 1845 godine u državi New York.Markice su bile sa portretom Georga Washington-a istim koji je korišten i na kovanicama. Ove markice su u početku važile samo u državi New York,a kasnije i u mnogim drugim većim mjestima.
Godine 1847 je vlada SAD izdala markice od 5 i 10 centi sa likom B. Franklina i G. Washingtona.
To su jedine markice koje danas nisu u upotrebi za frankiranje pošiljki.

Prva kolonija Velike Britanije koja je počela koristiti poštanske markice je ostrvo Trinidad 1847.godine.Izdao ih je David Brice vlasnik lađe SS Lady Mc Cleod,koja je plovila od obala Port of Spain do San Fernanda.Markica se koristila samo za prijevoz robe na toj lađi. Na gornjoj polovini marke je bila ugravirana slika lađe.
Iste godine je i ostrvo u Indijskom oceanu Mauritius izdao dve markice tzv.Poštanske Markice.

  

Francuska je 1849.godine izdala markice sa likom boginje Ceres, markice sa njenim likom su se pojavljivale i na nekim narednim izdanjima. Belgija je na svoje prve markice stavile lik kralja Leopolda I i na njih nije stavila oznaku države. Te godine je markice izdala i nezavisna nemačka kneževina Bavarska. Markice od 1,2 i 3 krajcara su bile kvadratnog oblika i to su prve kvadratne markice ikad izdate. Na području koje je držala Austro-Ugarska,upotreba maraka je počela od 01.Lipnja(Juna) 1850.godine.

 Sa odlaskom Turske sa balkanskog poluotoka nastale su nove države. Od novonastalih država prva izdaje markice Srbija 1866.godine, Crna gora 1874.godine, Bugarska i Bosna i Hercegovina 1879.godine koja još uvek nije imala samostalnost već je bila pod vojnom upravom Austrougarske.

Verovatno zbog toga markice nisu imale natpis države. 

Pošto su sve ove markice mogle da se koriste samo unutar svojih država stvorila se potreba za međudržavni dogovor oko izdavanja markica i njihovog saobraćaja.tako je 1874.godine osnovan svjetski poštanski savez UPU, koji je pomogao pojednostavljivanju poštanskog saobraćaja između zemalja potpisnica. Danas je UPU specijalizirana agencija pri Ujedinjenim nacijama.

 Prvi sakupljači maraka javljaju se oko 1850. godine s njima se javljaju i prvi trgovci markama kao i prvi falsifikatori i varalice.
21. Prosinca (Decembra) 1861. Alfred Potiquet izdaje i prvi katalog maraka u Parizu. U njemu je bilo obrađeno 1080 "naljepnica" i 132 omotnice. Već u Siječnju(Januaru) 1862 godine izlazi katalog J.B.Moensa iz Bruxellesa , a malo kasnije u Londonu izdaju svoj prvi katalog Frederick Booty i Mount Brown.
Prvi američki katalog “The Stamp Collector’s Manual”, djelo A.C.Klinea iz Philadelphie pojavio se oko 1862 godine , a 1867 godine izdan je i prvi "katalog" još danas poznatog izdavača J.W.Scotta.

Riječ katalog je uvjetno upotrebljena jer  se radilo o samo jednoj stranici.
Prvi klubovi ili društva sakupljača maraka nastali su oko 1856 godine na teritoriju SAD-a.
U Hrvatskoj prvo društvo je osnovano 1890 godine u Dubrovniku, ali nije bilo dugoga vijeka. Najstarije društvo u Hrvatskoj "Hrvatsko filatelističko društvo" koje i danas djeluje osnovano je 1897. godine u Zagrebu.